[ Pobierz całość w formacie PDF ]
więc w czasach wątpliwych będzie on miał brak człowieka zaufanego. Albowiem podobny
książę nie może polegać na tym, co widzi w czasach spokojnych; gdy obywatele potrzebują
rządu, wtedy każdy biegnie, każdy przyrzeka i każdy gotów, gdy śmierć daleko, umrzeć za
niego, lecz w czasach burzliwych, kiedy państwo potrzebuje obywateli, wtedy znajdzie ich
niewielu. A tym niebezpieczniejsze jest to doświadczenie, że można go zrobić tylko raz jeden.
Przeto przezorny książę powinien obmyśleć sposób, aby obywatele zawsze i w każdej
okoliczności odczuwali potrzebę jego rządu, wtedy stale będą mu wierni.
X
W jaki sposób należy oceniać siły każdego księstwa
Badając jakość powyższych księstw, należy mieć na uwadze jeszcze jedną rzecz,
mianowicie, czy książę jest panem takiego państwa, że w razie potrzeby może działać
samodzielnie, czy też zawsze opierać się musi na obcej pomocy. I aby lepiej wyjaśnić tę
sprawę, powiem, że tych uważam za zdolnych do samodzielnego działania, którzy czy to z
racji obfitości ludzi, czy pieniędzy mogą wystawić porządne wojsko i stoczyć w polu walkę z
każdym, który by ich zaczepił; ci zaś, zdaniem moim, są zdani zawsze na innych, którzy nie
mogą przeciw nieprzyjacielowi wyruszyć w pole, lecz muszą szukać schronienia za murami i
tam się bronić.
O pierwszym wypadku mówiliśmy już i jeszcze powiemy, co do rzeczy należy; co zaś
do drugiego, nie da się nic innego powiedzieć, jak tylko zachęcić takich książąt do umacniania
i fortyfikowania własnego miasta, nie dbając o resztę kraju. Kto będzie miał swą posiadłość
dobrze ufortyfikowaną, a do poddanych odnosić się będzie tak, jak się wyżej rzekło i poniżej
się jeszcze powie, takiego nikt lekkomyślnie nie zaczepi, albowiem ludzie są zawsze
nieprzyjaciółmi przedsięwzięć, w których widzą trudności, a niepodobna spodziewać się
łatwego ataku na kogoś, kto ma miasto dobrze do obrony przygotowane i nie jest
nienawidzonym przez lud. Niemieckie miasta cieszą się wielką wolnością, chociaż władają
niewielkimi ziemiami, słuchają cesarza wtedy, kiedy chcą i nie boją się ani jego, ani żadnego
innego możnego sąsiada. Są bowiem ufortyfikowane w ten sposób, że każdy uważa ich
zdobywanie za rzecz przewlekłą i trudną; wszystkie one mają odpowiednie rowy i mury, pod
dostatkiem artylerii i stale trzymają w składach publicznych zapasy żywności i napojów,
wystarczające na jeden rak. Poza tym, aby móc wyżywić plebs, i to bez marnowania grosza
publicznego, mają zawsze w gminie przygotowaną dla niego pracę na rok, i to w tych
działach, które są nerwem i życiem miasta, a z których plebs utrzymuje się; w wysokiej cenie
mają także ćwiczenia wojskowe i ciągle wydają przepisy, aby je podtrzymać.
Otóż książę, który byłby panem silnego miasta, a nie byłby znienawidzony, nie może
być napadnięty; gdyby nawet został, to napadający odszedłby ze wstydem, gdyż sprawy
świata tak ciągłym ulegają zmianom, że jest prawie niemożliwym, aby ktoś mógł przez rok
stać z wojskiem pod twierdzą.
Lecz gdyby ktoś zrobił uwagę: "Jeżeli lud spostrzeże swe posiadłości, leżące zewnątrz
miasta, w płomieniach, wtedy straci cierpliwość, a długie oblężenie i własny interes każą mu
zapomnieć o księciu" - odpowiem na to, że potężny i dzielny książę zwalczy zawsze te
trudności, czy to dając nadzieję poddanym, że zło nie będzie długotrwałe, czy to budząc w
nich trwogę przed okrucieństwem wroga, czy to zręcznie zabezpieczając się co do tych, którzy
wydadzą mu się zbyt hardzi. Dodajmy do tego, że nieprzyjaciel najczęściej zaraz po swym
wkroczeniu pali i niszczy ich kraj, kiedy jeszcze umysły ludzi są gorące i chętne do obrony;
dlatego tym mniej książę potrzebuje tego obawiać się, ponieważ po kilku dniach, gdy umysły
ochłodną, szkody już są zrobione, krzywdy doznane i nie ma na nie lekarstwa; tym bardziej
więc przygarną się do księcia, bo im się zdawać będzie, że ten ma względem nich
zobowiązania, w jego bowiem obronie zostały spalone ich domy i zniszczone posiadłości.
A już taka jest natura ludzka, że jednakowo zobowiązują świadczone, jak i doznawane
dobrodziejstwa.
Otóż mając to wszystko na uwadze, nietrudno będzie roztropnemu księciu nakłonić do
wytrwałości tak przed, jak podczas oblężenia, byle nie brakło środków do życia i obrony.
XI
O księstwach kościelnych
Obecnie pozostaje nam jedynie omówić księstwa kościelne, co do których wszystkie
trudności występują, zanim się je posiądzie, gdyż zyskuje się je przez cnotę lub szczęście, a
zatrzymuje bez jednego i drugiego. Albowiem są one oparte na starodawnych urządzeniach
religijnych, a te wszystkie tak są potężne i taką mają właściwość, że podtrzymują swych
książąt przy władzy bez względu na to, jak ci postępują i żyją. Tylko ci książęta mają
państwa, a ich nie bronią, mają poddanych, a nimi nie rządzą, i nikt im nie odbiera państw,
pozostawionych bez obrony, a poddani, ponieważ nie są rządzeni, nie troszczą się o nich i ani
myślą, ani mogą się ich pozbyć. Są to więc jedyne księstwa, które są bezpieczne i szczęśliwe.
Lecz ponieważ są one rządzone przez siły wyższe, niedostępne dla umysłu ludzkiego,
przeto nie będę o nich mówił; tworzy je bowiem i utrzymuje Bóg, więc rozpatrywanie ich
[ Pobierz całość w formacie PDF ]