[ Pobierz całość w formacie PDF ]
brakowało. Powstało wiele przyśpiewek na ten temat, a m.in.
śpiewano:
W misti Lwowi na bazari Można wsio kupyty Ne brakuj i samohonki
Można sia napyty".1
Pomimo stale rosnących trudności w zaopatrzeniu, drożyzny, niskich
zarobków i wielu innych udręk ludzie na Ukrainie, tak w miastach,
jak i na wsiach, byli z każdym miesiącem coraz bardziej zado-
157
woleni. Rozpolitykowani, chętni do publicznych rozmów, bez
oglądania się na boki. Sprawy materialne w tych rozmowach
schodziły na dalszy plan. Najważniejsze były zachodzące w kraju
zmiany społeczno-polityczne.
Dla ożywienia życia społeczno-politycznego wielkie znaczenie miało
stopniowe zanikanie bojazni przed represjami. Co więcej, do
działalności włączali się zwalniani z więzień i łagrów
opozycjoniści, między innymi Wiaczesław Czornowił, Mychajło Horyń
i Aewko Aukjanenko. Niestety, w rodzinne strony wracali nie tylko
żywi. W listopadzie 1989 r. w Kijowie uroczyście pogrzebani
zostali Juryj Aytwyn, Wasyl Stus i OłeksaTychyj, których szczątki
sprowadzono z łagiernych cmentarzy. Sprawdziła się poetycka
zapowiedz W. Stusa, który w wierszu powstałym za drutami pisał:
Narode mij. Do tebe ja szcze wernu,
jak smerti obernusia do żyttja.
Swój im strażdennym i nezłym obłyczczjam
Jak syn tobi dozemno ukłoniuś
i czesno hlanu w czesni twój i wiczi,
i w smerti z ridnym krajem poridniuś" 2.
Największym znakiem społecznego ożywienia była wzrastająca ilość
nielegalnych publikacji wydawanych bez ingerencji cenzur) oraz
coraz śmielsze wypowiedzi w oficjalnej prasie. Powstawał) nowe
organizacje społeczne, religijne i polityczne, których zasadni
czym zadaniem było rozbudzanie świadomości narodowej poprze
ukazywanie celów, do jakich powinno zmierzać walczące o niepod
ległość społeczeństwo Ukrainy.
Spośród wielu organizacji do najbardziej liczących się na scenie
politycznej należały: Ukraiński Związek Helsiński, Towarzystw
Języka Ukraińskiego im. Tarasa Szewczenki i Ludowy Ruch Ukrain za
Przebudową. Ta ostatnia organizacja zwana potocznie Ruchem
158
powstała na początku 1989 r. i stała się koordynatorem działań
organizacji opozycyjnych o szerokim wachlarzu orientacji
politycznych. Na I zjazd Ruchu przybyło do Kijowa ponad 1100
delegatów, w większości reprezentantów inteligencji. Na
przewodniczącego organizacji wybrany został poeta Iwan Dracz, a na
sekretarza były łagiernik - Mychajło Horyn. W ciągu roku do
kolejnego zjazdu w pazdzierniku 1990 r. Ruch poszerzył swoje
wpływy i zarzucił plany reformowania Ukrainy wewnątrz ZSRR na
rzecz walki o pełną niepodległość kraju.
Do wzrostu zainteresowań mieszkańców wsi zachodzącymi przemianami
przyczyniły się zmiany zachodzące w Cerkwi. Problemy religijne
przestały być tematem tabu. Przestano się bać o nich rozmawiać, a
dyskusje ułatwiały ukazujące się publikacje religijne. Na
Zachodniej Ukrainie wielkim wydarzeniem były wielotysięczne
pielgrzymki w kwietniu i maju 1987 r. do Hruszewa pod Drohobyczem.
Szeroko rozchodziła się wieść, że tam, na cerkiewnej kopule,
objawiła się Matka Boska. Niemal powszechnie wierzono, że jest to
zapowiedz doniosłych dla Ukrainy wydarzeń. Niejako następstwem
objawienia w Hruszewie było usuwanie z cerkwi muzeów i galerii.
Nie brak było 1 innych wydarzeń do niedawna niewyobrażalnych. W
grudniu 1989 r. zalegalizowana została Cerkiew greckokatolicka i
ujawniali się działający w podziemiu księża grekokatoliccy.
Nasiliło się dążenie do oderwania cerkwi prawosławnej od Moskwy i
powołania autokefalii. Kiedy w czasie pobytu w rodzinnych stronach
wyraziłem wątpliwość, czy Ukraina zdoła się oderwać od Moskwy, to
Maria Slipko z Droz-dowic opodal Gródka tłumaczyła mi jak dziecku
ta popatrz, jak wiele się zmieniło od objawienia w Hruszewie, czy
Matka Boska za-uzyma się w połowie drogi ?" I tak wśród
inteligencji, jak i ludu w.ejskiego wzrastało oparte na różnych
przesłankach przekonanie, że mepodległość Ukrainy zbliża się
wielkimi krokami.
Dla szerokich kręgów społecznych za Zbruczem ważniejsze od mo-
tywów religijnych były doświadczenia lat zagłady głodowej. Po
katastrofie czarnobylskiej przestały być tematem tabu. W grudniu
1988 r.
159
na plenum Związku Literatów Ukrainy postulowano, aby za śmierć
głodową milionów chłopów i likwidację ukraińskich intelektualistów
postawić przed sądem byłego dygnitarza radzieckiego A.
Kaganowicza. Apel ZLU był zbieżny z wcześniejszą zapowiedzią
Ukraińskiego Towarzystwa Memoriał" o przygotowaniu monumentalnej
księgi o pomorze głodowym. Literaturna Ukrajina", Silski Wisti"
i radio zachęcały ludzi, którzy przeżyli ten straszny okres, do
nadsyłania relacji. Wchodzono na teren do tej pory zakazany i
uzasadnione były obawy, czy ludzie przełamią strach i zechcą
podzielić się swą pamięcią. Odzew był nadspodziewanie dobry. W
ciągu kilku lat Wołodymyr Maniak i jego żona, Lidia Kowałenko,
którzy przygotowywali wydawnictwo, zgromadzili ponad tysiąc
relacji, w większości od prostych ludzi, nienawykłych do pisania.
Jak wspomina L. Kowałenko, w ich domu bez przerwy zjawiali się
nieznajomi, kręcił się magnetofon, dzwonił telefon, nadchodziły
listy. Ludzie spieszyli się z ujawnieniem strasznej prawdy, która
przygniatała ich dusze przez całe życie. Jak bliski był dla tych
ludzi ten daleki 1933 rok, jak on ich bolał"3. W połowie 1991 r.
wspomnienia świadków uzupełnione dokumentami archiwalnymi i
komentarzami ukazały się drukiem w trzydziestoty-sięcznym
nakładzie i szybko zniknęły z półek księgarskich. Było to ważne
oskarżenie zbrodniczej polityki Kremla wobec Ukrainy. Na pewno
wpłynęło na umacnianie świadomości narodowej i na ludzkie decyzje,
które na początku lat 90. podejmowano.
Zachodzące przemiany ogniskowały się wokół dwu ośrodków:
kijowskiego i lwowskiego, skąd idee odrodzenia narodowego
przenikały do obwodów i rejonów. Nie było to regułą, ponieważ nie
brakowało liczących się oddolnych inicjatyw odrodzeniowych.
Najbardziej radykalne nastroje panowały w dawnej Galicji, co
szczególnie uwidoczniło się we Lwowie. Tam już w 1990 r. flagi
radzieckie ustąpiły miejsca ukraińskim, znikały pomniki Lenina i
organizowano liczne manifestacje. Na bulwarze w centrum Lwowa, w
miejscu wybranym na pomnik Tarasa Szewczenki, od rana do wieczora
gromadzili się ludzie i z każdym dniem, bez względu na pogodę,
przybywało ich
160
coraz więcej. Wokół masztu, na którym powiewała narodowa flaga,
składano wiązanki kwiatów, w większości w niebieskich i żółtych
kolorach. W miejscu tym nieustannie dyskutowano. W spontanicznie
tworzonych grupach omawiano różne zagadnienia w większości
związane z historią i przyszłością Ukrainy. Coraz powszechniej, i
nie tylko we Lwowie, utrwalało się przekonanie, że Ukraina musi
stać się w pełni niezależnym państwem.
Nieudana próba przewrotu komunistycznego w Moskwie przyspieszyła
rozwój wydarzeń na Ukrainie. Na zwołane pod naciskiem opozycji
posiedzenie Najwyższej Rady USRR deputowani przedostawali się
przez tłum manifestantów domagających się ogłoszenia
niepodległości. Decyzję podjęto 24 sierpnia 1991 r. W tym dniu,
przy jednym głosie sprzeciwu, parlament radzieckiej Ukrainy
proklamował niepodległą Ukrainę. Postanowienie to poddano pod osąd
obywateli, którzy mieli się wypowiedzieć w referendum wyznaczonym
na dzień 1 grudnia 1991 r. Wzięło w nim udział ponad 95 %
uprawnionych do głosowania mieszkańców Ukrainy, a spośród nich
ponad 90% opowiedziało się za niepodległością.
Spełniły się storpedowane przed wieloma laty przez komunistów
nadzieje i powstała wyśniona i okupiona milionami ofiar
niepodległa Ukraina. Zdawano sobie sprawę z rozlicznych trudności,
jakie piętrzą się przed niepodległym państwem, ale nie dopuszczano
[ Pobierz całość w formacie PDF ]